Kombi dhe feja në identitetin shqiptar (2)

Nga Roberto Morozzo della Rocca

Universiteti i Romës

-Pjesa e dytë dhe e fundit-

Link pjesa e parë: Kombi dhe feja në identitetin shqiptar (1)

Marksizmi ishte teologjia e kësaj feje, e domosdoshme ndoshta për ta akorduar me modernizimin. Në të vërtetë, marksizmi në Shqipëri nuk lind nga një frymëzim i Profetit Enver Hoxha. Përkundrazi ishte një fenomen historik; ishte përgjigja e fuqishme dhe e dëshpëruar ë një shoqërie që kishte mbetur në rendin feudal më të prapambetur të Europës, me përqindje të mbëdha varfërie e analfabetizmi[1]. Megjithatë marksizmi i ka shërbyer mjaft mire fesë shqiptare të kombit, duke i dhënë obiektiva, rite dhe dogma. Të gjitha arritjet e marksizmit shqiptar, njeriu i ri, shoqëria e të barabartëve ishin konsideruar ekskluzive, jo të marksizmit por të kombit shqiptar.

Nga ana tjetër, në Shqipëri, feja e kombit nuk ka pasur kundërshtarë të fortë. Fetë shqiptare nuk kanë kërcënuar primatin në kulturën dhe në jetën publike shqiptare. Hegjemonia ideologjike e nacionalizmit përkundrazi ka influencuar thellësisht komunitetin fetar shqiptar.

Shqipëria është një vend mesdhetar shumë i veçantë: është i vetmi në bregun Verior që është me maxhorancë myslymane. Por Izlamizmi shqiptar nuk është aspak integralist. Ka një koncept të dobët të Umma-s të besimtarëve të Kuranit, dhe ka akoma tradita të varfëra[2]. Nuk është një izlamizëm që krijon një identitet kombëtar, edhe pse formalisht numuron mbi 70% të popullësisë. Dihet që kalimi nga kristianizmi në islamizëm i shumë shqiptarëve, gjatë erës moderne, nën pushtimin osman, është përshkruar nga dikush, jo pa ironi si “një akt i politikës ushqimore”: ishte pra një mënyrë për të mbijetuar[3].

Komunitete fetare shqiptare janë katër: mysylamët sunitë, mysylmanët bektashi, (ky sekt dervishësh, kishte me element doktrinal shitë dhe kristian, por janë të hapur edhe ndaj ideologjive të reja, numuronte përpara komunizmit rreth 15% të popullësisë), ortodoksë (rreth 205), katolikë (rreth 10%)[4]. Në kërkimet e mia mbi Shqipërinë bashkohore, kam zbuluar se si këto komunitete fetare janë lidhur ngushtë ma pasionin kombëtar, duke e lidhur si pjesë të privilegjuar në veprimtarinë e tyre[5].

Gazetat kristiane e myslimane, fjalimet e udhëheqësve fetarë, doktrinat sociale dhe politike të feve të ndryshme në Shqipëri, kishin tendencën të nënvizonin rëndësinë e çështjes kombëtare. Nëse një komunitet fetar kishte kontraste me një komunitet tjetër, të dyja palët mburreshin se kush ishte më shumë patriot se tjetri. E njëjta gjë ndodhte nëse një komunitet fetar ishte në kontrast me pushtetin civil: të dyja palët i mëshonin faktit kombëtar. Sikur dogma e kombit të ishte e një niveli më të lart se dogmat fetare ose çështjeve të shtetit.

Është e vërtetë se një pakicë nuk i jepte shumë rëndësi faktorit kombëtar, por ky fenomen është dytësor. Kam nder mend ata mijëra ortodoks grekofon në Shqipërinë e Jugut, që përbënin më shumë një problem etnik se sa fetar, ose disa jezuitë të Shkodrës, që ishim më së shumti qytetarë italianë, por që megjithatë kishin një lidhje të veçantë me tokën shqiptare.

Edhe ideja që i do shqiptarët e feve të ndryshme të bashkuar, kur atdheu ishte në rrezik, nuk është, një idealizim abstrakt. Në fakt, në bazë të fesë së kombit, të parë si e vetmja fe patriotike e të gjithëve së bashku, shqiptarët e feve të ndryshme konsideronin njëri-tjetrin si vëllezër, nëse kishte ndonjë kërcënim për kombin. Është e vërtetë që pastaj kur gjëndja normalizohej, shqiptarët e feve të ndryshme shihnin tek tjetri “inferiorin” ose “të ndryshmin” nga vetja e tyre. Por përpara kërcënimeve, pushtimeve të huaja, komunitetet fetare ishin në solidaritet me njëra tjetrën për mbrojtjen e atdheut. Kështu që akuza që fetë ishin përçarëse për vendin dhe si rrjedhim faktor i dobët për çështjen kombëtare, bie poshtë.

Kur Hoxha më 1967, nxirrte jashtë ligjit fetë si antikombëtare, cilatdo që të ishin motivet për këtë veprim, ai u mbështet veçanërisht mbi këtë akuzë[6]. Por Hoxha e dinte ta thjeshtëzonte çështjen në bazë të përdorimit politik që donte të bënte.

Pa dyshim që komunitetet fetare konsideroheshin nga armiqtë e Shqipërisë si mjet për të depërtuar në vend, por kjo nuk do të thotë që këto komunitete dëshironin të ishin bashkpunëtorë të tyre. Në të vërtetë ato ishin të lidhura ngushtë me kulturën kombëtare hegjemone, dhe jetonin me idenë e kombit si një fat i shenjtë dhe fatal. Kështu ishte ndërmjet dy luftrave, për ortodoksët e impenjuar me krijimin e autoqefalisë dhe refuzimin e kulturës greke: për disa françeskanë që mundoheshin që të inklinonin besimtarët e tyre me ksenofobinë: me bektashinjtë që kishin në rradhët e tyre patriotët mbëdhenj shqiptar dhe shikonin tek atdheu “virtytin më të lartë[7]”; për myslymanët sunitë që mbas disa luhatjeve fillestare, ndjenin Shqipërinë e pamvarur dhe ndërtetsat e pushtetit në Tiranë si krijimet e tyre eskluzive.

Nuk dua aspak që të krijoj idenë që fetë në Shqipëri ishin të pavlefëshme, dhe që funksioni kryesor i tyre ishte të mbështeste idenë e kombit. Mund të them që historiani nuk mund të hetojë mungesën e fenomenit fetar, por mund të propozojë një histori pozitive të sjelljeve njerëzore që kanë një rëndësi sociale, pamvarësisht nga gjykimi që i jep në ndërgjegje të ndjenjës fetare dhe vetë “fesë” të individëve dhe popujve. “feja” është për natyrën e saj një realitet i brendëshëm, i padukshëm dhe i pakontrollueshëm. Studiuesi mund të rindërtoj rolin e komunitetit që me anë të fesë, arrijmë që kujtojmë ngjarjet e një shoqërie dhe të një vendi.

Në përfundim, nëse shqiptarët nuk janë mbas rënies së komunizmit një popull pa identitet, kjo ka ndodhur falë kulturës ku atdheu dhe kombi janë elementët bazë të shoqërisë. Fetë kanë dhënë kontributin e tyre në këtë kulturë, duke u futur plotësisht në shpirtin e jetës shqiptare bashkohore. Nga ana tjetër është e vërtetë që qytetërimi kristian dhe islamik në Shqipëri janë realitete që kanë plazmuar identitetin e këtij kombi, por do të ishte më e drejtë të thuhej që kanë plazmuar shpirtin, atë që studiuesit të çështjeve historike i vjen e vështirë që ta përcaktoj.

[1] Mbi këtë çështje B. BARDOSHI e T. KAREGO, Le dèveloppementèconomique et social de la R.P. d’Albanie (1944-1974), Tirana, 1974 dhe, S. SKENDI, Albania, New York 1956; por mbi tè gjitha kuadri i ekonomisè shqiptare i bèrè nga A. ROSSELLI, Italia e Albania: relazioni finanziarie nel ventennio fascista, Bologna 1986.

[2] Mbi islamin shqiptar. A. POPOVIC, Les musulmans du Sud-Est europèen dans la pèriode post-Ottomane. Problèmes d’approche., (Journal Asiatique”, 26 (1975), pp. 317-360; P. BARTL, Die albanischen Muslime zur Zeit der nationale Unabhängigkeitbewegung 1878-1912, Wiesbaden 1986; dhe libri im, Nazione e religione in Albania (1920-1944), Bologna 1990.

[3] Artikulli i cituar më sipër i revistës ”Revue des deux Mondes”. Shprehja e cituar është e djalit të mbretit Zog dhe kandidatit për fronin e Shqipërisë, Leka I. Mbi një plan më shkencor le të shihen: BARTL, op. cit.; T. W. ARNOLD, The Preaching of Islam. A History of the Propagation of the Muslim Faith, London 1986; G. Stradmüller, Die Islamisierung bei den Albanern, “Jahrbücher für Geschischte Osteuropas”, 3 (1955), pp. 404-429; H. KALESHI, Das Türkische Vordringen auf dem Balkan und albanischen Volkes, in Südosteuropa unter dem Halbmond, hrsg. Von Peter Bartl und Horst Glassl, München 1975, pp. 125-138.

[4] Për të ditur më shumë mbi fetë në shqipëri lexoni librin, Nazione e religione in Albania.

[5] Po aty.

[6] Mbi luftën antiklerkale të vitit 1967 dhe të viteve të mëvonshëm, motivet i gjeni tek , Historia e Partisë së Punës së Shqipërisë botuar nën kujdesin e institutit të studimeve marksiste - leniniste pranë Komitetit Qëndror të Partisë së Punës së Shqipërisë, Tiranë, 1971, f. 652-258.

[7] Shprehja është e Naim Frashërit, që konsiderohet si patrioti më i madh i shekullit të XIX (N. Frashëri, Die Bektaschis, herausgageben und übersetz von Norbert Jokl, “Balkanarchiv”, 2 (1962), f. 226-240).

Marrë lirisht nga: LINGUA MITO STORIA RELIGIONE CULTURA TRADIZIONALE NELLA LETTERATURA ALBANESE DELLA Rilindja. Il contributo degli Albanesi d’Italia. Atti del XVII Congresso Internazionale di Studi Albanesi. Palermo 25 – 28 novembre 1991

Përktheu nga italishtja Elton Varfi

Link versioni italisht: Nazione e religione nell'identità albanese (2)